Μνήμη μαρτύρων και ηρώων της Μικρασιατικής Καταστροφής

Του Σεβ. Μητροπολίτου Καισαριανής, Βύρωνος και Υμηττού κ. Δανιήλ | Romfea.gr

Συμπληρώνονται φέτος 92 χρόνια ἀπό τήν Μικρασιατική Καταστροφή (1922-2014).

Σήμερα Κυριακή πρός τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου καί Ζωοποιοῦ Σταυροῦ ἡ Ἐκκλησία μας στρέφει τήν μνήμη της στό μαρτύριο τῶν Ἐθνοϊερομαρτύρων Μητροπολιτῶν α) Σμύρνης Χρυσοστόμου β) Μοσχονησίων Ἀμβροσίου γ) Κυδωνιῶν Γρηγορίου καί δ) Ἰκονίου Προκοπίου, ε)Ἐπισκόπου Ζήλων Εὐθυμίου καθώς ἐπίσης καί τῶν λοιπῶν Κληρικῶν καί Λαϊκῶν πού ὑπέστησαν βίαιο καί μαρτυρικό θάνατο κατά τήν Μικρασιατική Καταστροφή σύμφωνα μέ τήν ὑπ’ ἀριθμόν 2556/5.7.1993 Ἐγκύκλιο τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐπιτελοῦμε τήν μνήμη τῶν Ἐθνοϊερομαρτύρων Μητροπολιτῶν Σμύρνης Χρυσοστόμου, Μοσχονησίων Ἀμβροσίου, Κυδωνιῶν Γρηγορίου, Ἰκονίου Προκοπίου καί Ἐπισκόπου Ζήλων Εὐθυμίου καί τῶν λοιπῶν Κληρικῶν καί Λαϊκῶν πού ὑπέστησαν βίαιο καί μαρτυρικό θάνατο .

Θά ἀνακαλέσουμε στήν μνήμη μας τά τραγικά γεγονότα τῶν τελευταίων ἡμερῶν τοῦ Αὐγούστου τοῦ 1922 στήν Σμύρνη κατά τήν ἐξιστόρησή τους ἀπό τόν Μητροπολίτη Ἐφέσου Χρυσόστομο Χατζησταύρου, μετέπειτα Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος (1962-1968), πού ἦταν Μητροπολίτης στήν περιοχή τῆς Ἰωνίας αὐτή τήν περίοδο καί ἐλθών πρόσφυγας στήν Ἀθήνα κατοικοῦσε στόν Βύρωνα καί ἡ κατοικία του σώζεται μέχρι σήμερα.

Ὁ Μητροπολίτης Ἐφέσου Χρυσόστομος, ποὺ ἔζησε τὸν διωγμὸ καὶ τὸν ξεριζωμὸ τῶν Ἑλλήνων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἔχοντας νωπὴ τὴν ἐμπειρία τῆς Καταστροφῆς συνέταξε:

Πρῶτον μία Ἔκθεση στὴν ὁποία καταγράφει τὰ γεγονότα μὲ τίτλο: «Οἱ κατὰ τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς Ἐκπαιδεύσεως τῆς Μικρᾶς Ἀσίας τελευταῖοι διωγμοὶ τῶν Τούρκων».

Ἡ Ἔκθεση δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ «Χριστιανικὸν Ἡμερολόγιον 1925» ( Ἐν Ἀθήναις Τύποις Φοίνικος 1924 σελ. 107-122), δηλαδὴ τρία ἔτη ἀφ' ὅτου συνέβησαν τὰ γεγονότα.

Σ’ αὐτὴ ἐπισημαίνει ὅτι: «Τὸ Κεμαλικὸν καθεστὼς ὡς σκοπὸν αὐτοῦ ἔταξε τὴν τελείαν ἐκρίζωσιν τῶν Χριστιανῶν ἐκ τοῦ Τουρκικοῦ Κράτους».

Δεύτερον μία Ἀναφορά πού ὑπέβαλε στόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη τήν 2α Ὀκτωβρίου 1922 καί δημοσιεύεται στό «Δελτίο τοῦ Κέντρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν» στόν τέταρτο τόμο πού εἶναι ἀφιερωμένος στήν Μικρασιατική Καταστροφή (Ἀθήνα 1983 σελ. 301-322).

Πρῶτα παραθέτουμε τμῆμα τῆς Ἐκθέσεως τοῦ Μητροπολίτου Ἐφέσου, ὅπως ἐγράφη στήν γλῶσσα τῆς ἐποχῆς.

«Τό Κεμαλικὸν κίνημα, τοῦ ὁποίου πρωτεργάται ὑπῆρξαν τὰ μᾶλλον φανατικὰ καὶ βάρβαρα στοιχεῖα τοῦ Τουρκικοῦ κράτους, εὐθὺς ἅμα τῇ ἐμφανίσει αὐτοῦ, κηρύξαν ἀπηνῆ διωγμὸν κατὰ παντὸς Χριστιανικοῦ, ὑπερέβαλεν εἰς ἀγριότητα τὴν ἀπὸ τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως Τουρκικὴν κατὰ τῶν Χριστιανῶν πολιτικήν.

Ἐνῷ δηλαδὴ κατὰ τοὺς μακροὺς αἰῶνας, καθ’ οὓς ἐκυριάρχησεν ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἐπὶ τῶν Χριστιανῶν τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀσίας, παρ’ ὅλον τὸν μετὰ φανατισμοῦ κατὰ τῶν Χριστιανῶν πόλεμον καὶ τὰς συχνὰς κατὰ τοῦ κλήρου καὶ τοῦ λαοῦ πιέσεις καὶ πολλάκις τοὺς φόνους αὐτῶν, τὸ Χριστιανικὸν στοιχεῖον ἀπήλαυε ποιᾶς τινος προστασίας καὶ τὰ λεγόμενα προνόμια τῶν Χριστιανῶν ἐξησφάλιζόν πως τὴν ἐλευθέραν ἐξάσκησιν τῶν θρησκευτικῶν των καθηκόντων καὶ καθίστατο οὕτω δυνατὴ ἡ διατήρησις καὶ ἡ πνευματικὴ ἔτι πρόοδος καὶ ἡ ἐν τῷ πολιτισμῷ ἀνάπτυξις αὐτῶν, τὸ Κεμαλικὸν καθεστὼς ἀνατρέψαν βιαίως τὴν ἐπὶ μακραίωνος ἱστορίας καὶ ἐπὶ ἐπισήμων πράξεων καὶ συνθηκῶν βασιζομένην ταύτην τάξιν τῶν θρησκευτικῶν ἐν Τουρκίᾳ πραγμάτων, ὡς σκοπὸν αὐτοῦ ἔταξε τὴν τελείαν ἐκρίζωσιν τῶν Χριστιανῶν ἐκ τοῦ Τουρκικοῦ κράτους.

Πλὴν τῆς σατανικῆς αὐτοῦ ἐφευρέσεως νὰ ἀνακηρύξῃ τοὺς τουρκοφώνους Χριστιανοὺς ὡς ἐκχριστιανισθέντας Τούρκους, ἵνα ἀπολύτως καὶ ἀνενοχλήτως ἀφανίση αὐτούς, χωρὶς νὰ δεσμεύηται ἐκ τῶν προτέρων προστατευτικῶν δι’ αὐτοὺς νόμων, ἐπεδόθη καὶ εἰς σφαγὰς κατ’ αὐτῶν, ἐπωφελούμενον τοῦ ἀποκλεισμοῦ, ὃν μετὰ πάσης αὐστηρότητος ἐτήρει, ἵνα μὴ ὁ ἔξω κόσμος μανθάνη τὰ διαπραττόμενα.

Καὶ τί μὲν ὑπέστησαν ἐν τῇ Κεμαλοκρατουμένῃ Μικρᾷ Ἀσίᾳ οἱ Χριστιανοί, ἐκτοπισθέντες, ληστευθέντες, ἀτιμασθέντες, σφαγέντες εἶνε σχεδὸν γνωστὰ τοῖς πᾶσιν.

Εἶνε ὅμως εἰσέτι ἄγνωστα ἐπακριβῶς τὰ κατὰ τοῦ κλήρου διενεργηθέντα καὶ μόνον γνωρίζομεν ὅτι ἐλάχιστοι κληρικοί, περὶ ὦν ἐγνώριζον καλῶς ὅτι δὲν εἶχον ἀνεπτυγμένην τὴν ἱερατικὴν καὶ τὴν χριστιανικὴν συνείδησιν, διασώζονται.

Γνωρίζομεν ὅτι Μητροπολῖται καὶ Ἐπίσκοποι ὡς ὁ Ἰκονίου Προκόπιος, ὁ Ζήλων Εὐθύμιος, ὁ Σεβαστείας Γερβάσιος, ὁ Πατάρων Μελέτιος, ὁ Ῥοδουπόλεως Κύριλλος, ὁ πρώην Ῥοδουπόλεως Λεόντιος, οἱ ἀρχιμανδρῖται Ματθίας ἀρχιερατικός ἐπίτροπος ἐν Ναζλῇ, Χρυσόστομος ἀρχιερατικός ἐπίτροπος ἐν Δενιζλῇ, Λεόντιος ἀρχιερατικός ἐπίτροπος ἐν Μυλάσσοις, οἱ ἀρχιδιάκονοι Ἰωακεὶμ Γούναρης, Ξενοφῶν Ῥαπτάκης, ὁ ἱερὸς κλῆρος ἐν γένει τῶν ἐπαρχιῶν Ἀνέων, Ἡλιουπόλεως, Πισιδίας, Ἰκονίου, Καισαρείας, Νεοκαισαρείας, Χαλδείας, Τραπεζοῦντος, Κολωνίας καὶ τῶν λοιπῶν Κεμαλοκρατουμένων ἐπαρχιῶν ἄλλοι μὲν ἐφονεύθησαν, βασανισθέντες ἀγρίως, ἄλλοι δὲ ἀπομακρυνθέντες βιαίως ἐκ τῶν ποιμνίων των ἀπέθανον ἐν ταῖς φυλακαῖς καὶ τῇ ἐξορίᾳ καὶ ἄλλοι βασανίζονται εἰσέτι ἐξόριστοι εἰς τὰ βάθη τῆς Ἀνατολῆς, στερούμενοι περιθάλψεως καὶ βοηθείας.

Τὰς τοιαύτας κατὰ τοῦ κλήρου βαρβάρους καὶ ἀπανθρώπους πράξεις συνεχίζων καὶ ὁ εἰς Σμύρνην εἰσελάσας Κεμαλικὸς στρατός, ἔχων πρὸς τοῦτο συνεργοὺς ὁμοφρονοῦντας πολίτας, ἀπὸ πολλοῦ μυστικῶς πρὸς τοῦτο ὀργανωθέντας, πρὶν ἢ ἀποβλέψη εἰς τὴν ἐξασφάλισιν τῆς θέσεως αὐτοῦ ἐν Σμύρνῃ καὶ τῆς ἐν αὐτῇ τάξεως, ἔστρεψε τὴν προσοχὴν αὐτοῦ κατὰ τοῦ ἱεροῦ χριστιανικοῦ κλήρου.

Πλὴν τοῦ ἐν Σμύρνῃ ὑπάρχοντος κλήρου, λόγῳ τῆς ὑπὸ τοῦ Ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἐκκενώσεως τῆς ἐνδοχώρας, εἶχε καταφύγει ἅπας ὁ ἱ. κλῆρος τῶν ἐπαρχιῶν Ἐφέσου, Φιλαδελφείας, καὶ Ἡλιουπόλεως, ἀνερχόμενοι εἰς 252 ἱερεῖς καὶ ἱεροδιακόνους καὶ εἰς δύο Μητροπολίτας Ἐφέσου καὶ Σμύρνης. Πάντες οὗτοι ἐπὶ κεφαλῆς τῶν ἐπίσης εἰς Σμύρνην συγκεντρωθέντων ποιμνίων των, κατεγίνοντο πρὸς περίθαλψιν τῆς δυστυχίας αὐτῶν, καταφυγόντων εἰς τὴν πόλιν ταύτην ἐν ἐλεεινῇ καταστάσει.

Ὁ πρῶτος ἅμα τῇ καταλήψει διορισθεὶς Κεμαλικὸς φρούραρχος συνταγματάρχης Σαλὶχ Ζεκῆ διέσπειρε τὰ ὄργανα αὐτοῦ, ὀλίγους στρατιώτας καὶ πλείστους πολίτας, μυστικῶς ἀπὸ πολλῶν ἡμερῶν ἐπὶ τούτῳ ὀργανωθέντας, ἵνα χρησιμεύσωσιν ὡς διῶκται καὶ φονεῖς τῶν Χριστιανῶν καὶ διαρπάζωσι τὰς περιουσίας αὐτῶν καὶ εἰσελάσαντες οὗτοι εἰς τὰς ἀποκέντρους κατὰ πρῶτον συνοικίας καὶ τὰ περίχωρα καὶ προάστια πλὴν τῶν ἄλλων κακουργημάτων, ἅτινα διέπραξαν καὶ περὶ ὦν λεπτομερῶς ἀναφέρει ἡ παροῦσα ἔκθεσις, συστηματικῶς κατεδίωξαν καὶ τὸν κλῆρον.

Καὶ πρῶτον μέν, ἀποσπῶντες αὐτοὺς ἀπὸ τῶν ἐκκλησιῶν καὶ τῶν προσφυγικῶν καταυλισμῶν, ἐξηυτέλιζον καὶ ἀνηλεῶς ἐβασάνιζον ὑπ’ αὐτὰ τὰ ὄμματα τῶν ὁλοφυρομένων Χριστιανῶν, ὡς συνέβη ἐν Σεϊδίκιοϊ, Κουκλουτζᾷ, Βαϊρακλῇ, ἁγίᾳ Τριάδι, Κορδελιῷ, Παπᾶ Σκάλᾳ, Τομάζῳ, Καρατασίῳ, Καραντίνᾳ, Γκιόζ-Τεπέ, Κοκάργιαλη, Τρία Πηγάδια, ἁγίῳ Βουκόλῳ, ἁγίῳ Κωνσταντίνῳ, ἁγίᾳ Ἄννῃ, Λυγαριᾷ, Μερσινλῇ, Δαραγάτς κ.λπ., εἶτα δὲ ἀπήγαγον ὅσους ἐξ αὐτῶν ἠδυνήθησαν εἰς τὰς φυλακάς, ὡς τὸν ἀρχιμ. Θεόφιλον Πετσομᾶνον ἀρχιερ. ἐπίτροπον Θείρων, τὸν ἀρχιμ. Διονύσιον Χαρβαλιᾶν ἀρχιερ. ἐπίτροπον Σιβρισαρίου, τὸν ἱεροδιάκονον Κωνστάντιον Βρεκούσην, τὸν ἀρχιμ. Ἄνθιμον Τσακιράκην ἀρχιερ. ἐπίτροπον Μαγνησίας, τὸν παπᾶ Ἐμμανουὴλ ἐφημέριον Τζιμόβαση, καὶ ἄλλους πολλούς, καὶ ἐκεῖ κρατήσαντες αὐτοὺς ἐβασάνιζον ἐπὶ διαφόροις προφάσεσι, ἅς ἐδημιούργουν σμήνη ψευδομαρτύρων, παρακολουθούντων ἑκάστην ὁμάδα κακούργων. Οὕτω δὲ γέροντες σεβάσμιοι, ἀνεπίληπτοι τοῦ ὑψίστου λειτουργοί, ἀφοῦ ἀνηλεῶς ἐδάρησαν, εἶδον νὰ ἀποσπῶνται βιαίως αἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς καὶ τοῦ γενείου των, καὶ ἐν τοιαύτῃ κατα στάσει ῥιπτόμενοι εἰς τὰς φυλακὰς πολλοὶ ἐξ αὐτῶν ἐφονεύθησαν, καὶ ἄλλοι ἠτιμάσθησαν, ὡς ὁ ἱεροδιάκονος Κωνστάντιος Βρεκούσης, οἱ ἀρχιμ. Θεόφιλος Πετσομᾶνος καὶ Ἄνθιμος Τσακιράκης κ.λπ.

Ἡ τοιαύτη κακοῦργος πρὸς τὸν κλῆρον συμπεριφορὰ ἔλαβε τὴν τρομερωτέραν αὐτῆς ἔντασιν μετὰ τὸν μαρτυρικὸν θάνατον τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου, συμβάντα ὑπὸ τὰς ἑξῆς συνθήκας: Τὴν 2αν μ.μ. ὥραν τοῦ αὐτοῦ Σαββάτου (27 Αὐγούστου 1922) μετεκαλέσατο αὐτὸν δι’ ἀστυνόμου ὁ εἰρημένος Φρούραρχος Σαλὶχ Ζεκῆ εἰς τὸ Φρουραρχεῖον, προσωρινῶς ἐγκατεστημένον ἐντὸς τοῦ Διοικητικοῦ Μεγάρου. Ἵνα τηρήσῃ οὗτος τὰ προσχήματα καὶ ἀπατήση αὐτὸν καὶ τοὺς λοιποὺς κληρικούς, ὡς ἐκ τῶν ὑστέρων ἀπεδείχθη, ἐδέχθη αὐτὸν φιλοφρόνως καὶ τῷ ἀνέθηκε τὴν ἐντολὴν νὰ καθησυχάσῃ δι’ ἐγκυκλίου τὸ ποίμνιόν του, ὑποσχεθεὶς ὅτι ἡ παρουσία αὐτοῦ καὶ τοῦ Κεμαλικοῦ στρατοῦ ἦτο ἀσφαλὴς ἐγγύησις διὰ πάντας.

Ἐπανακάμψας εἰς τὴν Μητρόπολίν του ὁ ἀείμνηστος ἐξετέλεσε τὴν ληφθεῖσαν διαταγήν, ἥτις τοιχοκολληθεῖσα εἰς τὰ κεντρικώτερα σημεῖα τῆς πόλεως, παρ’ ὀλίγων ἀνεγνώ σθη, διότι οὐδεὶς ἐτόλμα λόγῳ τῶν πυκνῶν φόνων καὶ τῶν ἀδιαλείπτων πυροβολισμῶν νὰ ἐξέλθῃ ἐκ τῆς ἐν ᾗ εἶχε καταφύγει οἰκίας.

Τὴν ὀγδόην ὅμως ἐσπερινὴν ὥραν τῆς αὐτῆς ἡμέρας καλεῖται καὶ πάλιν παρὰ τοῦ αὐτοῦ ἀστυνόμου Σελαχεδὶν ὀνόματι μετὰ δύο προκρίτων τῶν ἀοιδίμων Νικολ. Τσουρουκτσόγλου καὶ Δ. Κλιμάνογλου καὶ δι’ αὐτοκινήτου φρουρουμένου ὑπὸ δύο λογχοφόρων ἱππέων, προσάγεται πρὸ τοῦ μόλις πρὸ ὥρας ἀφιχθέντος Νουρεδδὶν Πασᾶ. Ἐνῷ δὲ ὁ ἀείμνηστος ἀπεπειράθη νὰ ἐκφράσῃ αὐτῷ συγχαρητήρια, ὁ Πασᾶς ἀνέκοψε τὸν λόγον αὐτοῦ καὶ εἶπεν, ὅτι ἐκάλεσεν αὐτόν, ἵνα ἐκτελέσῃ τὴν πρὸ καιροῦ κατ’ αὐτοῦ ληφθεῖσαν ἀπόφασιν τοῦ ἐν Ἀγκύρᾳ Δικαστηρίου ἀνεξαρτησίας, ἀφῄρεσε τὸ καλυμμαύχιον αὐτοῦ καὶ διέταξε δύο ἀστυνόμους νὰ παραδώσωσιν αὐτὸν καὶ τοὺς ἐξονομασθέντας προκρίτους εἰς τὸν πρὸ τοῦ Διοικητηρίου ἐπὶ τούτῳ κληθέντα καὶ συνηθροισμένον ὄχλον, πρὸς ὃν ὁ Πασᾶς ἀπὸ τοῦ ἐξώστου εἶπεν, ὅτι παραδίδει αὐτὸν εἰς τὴν δικαίαν αὐτῶν κρίσιν, ἵνα ἂν μὲν φρονῇ ὅτι ἔπραξέ τι καλὸν νὰ προσενεχθῇ καλῶς πρὸς αὐτόν, ἂν δέ τι κακὸν ἔπραξε νὰ τιμωρήσῃ αὐτὸν πρεπόντως. Ὁ μαινόμενος ὄχλος παρέλαβεν αὐτὸν καὶ ὡδήγησε διὰ συνοικιῶν ἀποκλειστικῶς Τουρκικῶν, ἵνα ἀποφύγῃ τῶν Εὐρωπαίων τὰ ὄμματα, δέρων καὶ ἐμπτύων καὶ τίλλων τὰς τρίχας τῆς κεφαλῆς καὶ τοῦ γενείου αὐτοῦ, μέχρι τῆς θέσεως δύο Τσεσμέδων ὅπου καὶ διεμέλισεν αὐτόν, καὶ εἶτα τὰ μέλη αὐτοῦ καὶ τὴν ποιμαντορικὴν ῥάβδον περιέφερεν ἀνὰ τὰς Τουρκικὰς συνοικίας βλασφημῶν καὶ ὑβρίζων καὶ διακηρύττων τὸν θρησκευτικὸν αὐτοῦ θρίαμβον.

Ἐπειδὴ δὲ ὁ Νουρεδδὶν Πασᾶς ἐστήριξε τὴν τοιαύτην τιμωρίαν εἰς τὴν δῆθεν ἐτυμηγορίαν τοῦ λαοῦ, εὔκαιρον εἶναι νὰ ἀναφέρωμεν ὅτι τὸν οὕτω μαρτυρικῶς τελευτήσαντα Μητροπολίτην δὲν βαρύνει καμμία κατηγορία ὅτι κακῶς προσηνέχθη πρὸς τοὺς Μουσουλμάνους, ἀλλὰ τοὐναντίον ἐν παντὶ καὶ πάντοτε ὑπεστήριξεν αὐτούς, ὡς ἀνωμολόγησαν καὶ πολλοὶ ἀνταποκριταὶ Εὐρωπαϊκῶν φύλλων, ἐξ ὦν δυνάμεθα ν’ ἀναφέρωμεν τοὺς κ.κ. Traglia καὶ Rene Puaux καὶ λοιπούς. Καὶ αὐτὸς δὲ ὁ Σεβασ. Ἀρχιεπίσκοπος Καντερβουρίας γράφων πρὸς τὸν ἀείμνηστον τοῦτον Ἱεράρχην, συνέχαιρε διὰ τὴν πρὸς τοὺς Μουσουλμάνους Χριστιανοπρεπῆ πολιτείαν αὐτοῦ, ὡς τοῦτο ἔπραξε καὶ ὁ Γάλλος καθολικὸς ποιητὴς κ. Poyat».

Ὁ ἐθνοϊερομάρτυρας Μητροπολίτης Σμύρνης θανατώθηκε ἀπό τόν τουρκικό ὄχλο τήν 27 Αὐγούστου 1922 (δηλαδή 9 Σεπτεμβρίου 1922) σάν ἔνοχος ἐσχάτης προδοσίας γιατί «ὡς ὀθωμανός ὑπήκοος ὑπηρέτησε μετά φανατισμοῦ τήν Ἑλλάδα πρωτοστατήσας εἰς πάντα κατά τοῦ τουρκικοῦ καθεστώτος κατά τό τριετές διάστημα τῆς Ἑλληνικῆς κατοχῆς». (Ἐκ τοῦ Ἀρχείου Βενιζέλου (ΑΒ), φάκελος 317, Ἔκθεση Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Ἡ τραγωδία τῆς Σμύρνης κατά τάς εἰς τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον μέχρι 11ης (δηλαδή 24ης) Σεπτεμβρίου πληροφορίας, σ. 1).

* * * * *

Δεύτερο παραθέτουμε τμῆμα τῆς Ἀναφορᾶς τοῦ ἰδίου Μητροπολίτου πρός τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη:

«Αἱ πληροφορίαι αἱ συλλεγεῖσαι τήν ἑπομένην ἐκ διαφόρων πηγῶν ἐβεβαίουν πᾶσαι ὅτι κατεδόθη οὗτος εἰς τόν ὄχλον, ὅστις διαπομπεύσας καί καταβασανίσας αὐτόν, διεμέλισε τό σῶμα αὐτοῦ καί εἶτα περιέφερεν ἐν θριάμβῳ τήν ἀρχιερατικήν αὐτοῦ ράβδον ἀνά τάς Τουρκικάς συνοικίας, διαλαλών τήν «παραδειγματικήν τιμωρίαν κιαφίρ, προδοτικῶς πρός τούς Τούρκους πολιτευθέντος». Οὕτως ἐτελειώθη ἐν Κυρίῳ Ἀρχιερεύς, διανύσας τόν θεοφιλῆ αὐτοῦ βίον ἐν ἀρεταῖς καί ἁγιότητι, περιπαθῶς ἀγαπήσας τήν Ἐκκλησίαν, ἀγωνισθείς καλλινίκως ὑπέρ τοῦ Ἔθνους καί πρωτοστατήσας ἐν παντί ἔργῳ, τιμῶντι λειτουργόν πραγματικόν τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Ἐγένετο, κατά τά περί αὐτοῦ προφητικῶς ὑπό τοῦ πνεύματος εἰρημένα, πιστός ἄχρι θανάτου καί ἐδόθη αὐτῷ ὁ στέφανος τῆς ζωῆς. Ἡ Μήτηρ Ἐκκλησία, θρηνοῦσα ἐπί τῇ ἀπωλείᾳ διαπρεποῦς Αὐτῆς λειτουργοῦ, εἶναι, δέν ἀμφιβάλλω, ὑπερήφανος διά τό μακάριον αὐτοῦ τέλος, τό ἐπισφραγῖσαν βίον χριστιανοπρεπῆ, πλήρη ἐργασίας ἀκαμάτου καί μόχθων ὑπερανθρώπων. Ὁ μισθαποδότης τοῦ Κυρίου ἄς προσδεχθῇ αὐτόν εἰς τήν αἰωνίαν ἀνάπαυσιν!»

Οὕτω διῆλθε ἡ ἡμέρα τοῦ Σαββάτου καί τήν ἑπομένην, Κυριακήν, ἐνῷ οἱ κώδωνες τῶν ἐκκλησιῶν ἡμῶν ἐσίγουν καί ἀντ’ αὐτῶν ἠκούοντο οἱ θρῆνοι καί οἱ γόοι τῶν ἀτυχῶν θυμάτων τῶν τουρκικῶν θηριωδιῶν»

Ἡ Τρίτη καί Τετάρτη (30 καί 31 Αὐγούστου) (δηλαδή 12 καί 13 Σεπτεμβρίου) διέρρευσε κατά τόν αὐτόν τρόπον. Αἱ ἄγριαι σκηναί ἐπαναλαμβάνοντο, αἱ δέ νύκτες ἦσαν νύκτες κολάσεως καί ὑπό τό σκότος αὐτῶν ἐξελίχθησαν σκηναί ἀφαντάστου ἀγριότητος.

Οὐδεμία οἰκία ἔμεινεν ἀνέπαφος κατά τάς ἡμέρας ταύτας. Μετά τήν διαρπαγήν αὐτῶν καί τῶν περιουσιῶν τῶν ἐνοίκων καί τῶν εἰς αὐτάς καταφυγόντων, ἐπηκολούθει ἡ ἀτίμωσις.

Δέκα, εἴκοσι καί τριάκοντα πολλάκις κακοῦργοι ἠτίμαζον μίαν καί τήν αὐτήν παρθένον καί τώρα, ἐνταῦθα εὑρισκόμενος, κατ’ ἑκατοντάδας ἐκδίδω πιστοποιητικά δι’ ἀτυχεῖς κόρας ἀπολεσάσας κατά τοιοῦτον τρόπον ὅ, τι ἐπί τῆς γῆς πολύτιμον καί ὧν τά ὀνόματα δι’ εὐνοήτους λόγους παρασιωπῶ.

Ἐν τῇ ὁδῷ δε Μοσκόβ τῆς Σμύρνης παρά τό Ἑλληνικόν Νοσοκομεῖον τό κακόν προσέλαβε τοιαύτην ἔντασιν ὥστε ἀθρόαι ἐσημειώθησαν αὐτοκτονίαι, συγκινήσασαι μέχρι τοιούτου σημείου καί αὐτά τά ἀνθρωπόμορφα τέρατα, ὥστε πολλοί ἐξ αὐτῶν ἐγκαταλείποντες τά θύματα αὐτῶν ἐτάχθησαν φρουροί πρό τῶν οἰκιῶν, ἀποτρέποντες ἄλλους ἐπιδρομεῖς.

Ἐν τῷ Προαστείῳ δέ τοῦ Βαϊρακλῆ ἑκατοντάδες παρθένων ἐρρίφθησαν ὁμοῦ εἰς τήν θάλασσαν καί ἐπνίγησαν, ἵνα μή περιπέσωσιν εἰς τάς χεῖρας τῶν διωκτῶν.

Ἵνα σχηματίσῃ ἡ Ὑμετέρα Θειοτάτη καί προσκυνητή μοι Παναγιότης ἀμυδράν ἰδέαν τῶν ἀφαντάστως τραγικῶν τούτων γεγονότων, ἀρκεῖ νά ἀναφέρω ὅτι λέμβοι πλήρεις γυναικοπαίδων ἐσύροντο διά σχοινίου δεδεμένου εἰς τόν λαιμόν τολμηρῶν ἀνδρῶν, οἵτινες κολυμβῶντες κατώρθωσαν νά περισώσωσι τό πολύτιμον φορτίον καί πολλοί ἐξ αὐτῶν εὗρον τόν θάνατον ἐκ τῆς κοπώσεως, πνιγέντες ἐν τῇ ἐκτελέσει τοῦ καθήκοντος.

Ἄλλαι πάλι γυναῖκες μή δυνάμεναι ἐπί πλέον νά κολυμβῶσιν ἐρυμουλκοῦντο ὑπό τῶν ἐντός τῶν λέμβων, κρατούντων αὐτάς ἐκ τῆς κόμης»

Οἱ λεηλασίες, οἱ ἐξευτελισμοί καί οἱ φόνοι τῶν ἀπροστάτευτων Ἑλλήνων καί Ἀρμενίων συνεχίζονταν χωρίς διακοπή. Ἡ κορύφωση στό δράμα φτάνει στίς 31 Αὐγούστου (13 Σεπτεμβρίου), μέ τήν ἔκρηξη τῆς πυρκαγιᾶς στήν ἀρμενική συνοικία.

Καίγονται τό ἀρμενικό νοσοκομεῖο, ἡ ἀρμενική μητρόπολη καί ἡ ἀρμενική ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Στεφάνου, μαζί μέ τούς πρόσφυγες πού εἶχαν καταφύγει ἐκεῖ.

Ταυτόχρονα, νέες πυρκαγιές ἀρχίζουν στίς ἑλληνικές συνοικίες πού, μέ λίγες ἐξαιρέσεις, καταστράφηκαν στό σύνολό τους μαζί μέ ὅλα τά ἑλληνικά ἐμπορικά καταστήματα, φιλανθρωπικά ἱδρύματα, ξένα προξενεῖα καί τράπεζες.

Ὅσα κτήρια δέν ἦταν ἀπό τήν κατασκευή τους δυνατό νά πυρποληθοῦν, καταστρέφονται μέ βόμβες.

Μέ τόν τρόπο αὐτό καταρρίφτηκαν τό Γαλλικό Προξενεῖο, τό Θέατρο τῆς Σμύρνης, τό Ξενοδοχεῖο «Κραῖμερ», ἡ Ἑλληνική Λέσχη, καί ἄλλα κτήρια πού στόλιζαν τήν παραλία τῆς πόλης.

Ἀξιοσημείωτο εἶναι τό γεγονός ὅτι ἀνάμεσα στά πρῶτα κτήρια πού χάθηκαν ἀπό τήν φωτιά ἦταν ὁ πυροσβεστικός σταθμός τῆς Σμύρνης, ἐνῶ ἀπομονώθηκαν μέ ἐπιμέλεια οἱ ὑδαταγωγοί Χαλκᾶ Βουνάρ, πού χρησίμευαν γιά τήν ὕδρευση τῆς πόλης καί τήν κατάσβεση τῶν πυρκαγιῶν.

Ἔτσι, μέ λίγες ἐξαιρέσεις ἀποτεφρώθηκε ὁλόκληρη σχεδόν ἡ πόλη τῆς Σμύρνης ἐκτός ἀπό τήν τουρκική καί τήν ἑβραϊκή συνοικία, τό Τελωνεῖο καί τήν Ἐθνική Τράπεζα τῆς Ἑλλάδος, πού μεταβλήθηκε σέ τηλεγραφεῖο καί ταχυδρομεῖο γιά τίς ἀνάγκες τῆς τουρκικῆς κατοχῆς.

Ἡ πυρκαγιά συνεχίστηκε ὥς τίς 4 (δηλαδή 17) Σεπτεμβρίου. Στήν διάρκεια τῶν ἐκρήξεων πού προκαλοῦσε τίς πέντες νύχτες πού μεσολάβησαν, οἱ κάτοικοι ἔβγαιναν στό δρόμο γιά νά σωθοῦν ἐνῶ, σύμφωνα μέ τήν προκήρυξη τοῦ Στρατιωτικοῦ Διοικητῆ, ἡ κυκλοφορία ἀπαγορευόταν ἀπό τίς 7 τό βράδυ.

Ἔτσι, οἱ τουρκικές περίπολοι τούς καλοῦσαν νά ἐπιστρέψουν στά σπίτια τους, πρᾶγμα ἀδύνατο, καί στήν συνέχεια τούς πυροβολοῦσαν γιά παράβαση τοῦ στρατιωτικοῦ νόμου.

Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ὑπολογίζει τόν ἀριθμό τῶν ὁμογενῶν πού χάθηκαν στήν πυρκαγιά σέ 25 χιλιάδες, ἐνῶ ὁ συνολικός ἀριθμός τῶν θυμάτων ἀπό 27 Αὐγούστου (9 Σεπτεμβρίου) μέχρι 5 (δηλαδή 11 Σεπτεμβρίου) φτάνει, κατά τήν ἴδια ἐκτίμηση, τίς 50 χιλιάδες. Στόν ἀριθμό αὐτόν πρέπει νά προστεθοῦν οἱ 15 χιλιάδες περίπου Ἀρμένιοι πού χάθηκαν στήν καταστροφή.

Οἱ ξένες παροικίες εἶχαν, στό μεγαλύτερο μέρος τους, ἐγκαταλείψει τήν πόλη ἀπό τήν πρώτη μέρα τῆς πυρκαγιᾶς μέ πλοῖα πού εἶχαν διατεθεῖ εἰδικά γι’ αὐτές καί μέ τήν προστασία ἀγημάτων ἀντίστοιχων τῆς ἐθνικότητάς τους. Ὁ ὑπόλοιπος χριστιανικό πληθυσμός συνέχιζε νά περιπλανιέται στούς δρόμους χωρίς τροφή καί στέγη, περιμένοντας «τήν ἐξ ὕψους βοήθεια».

Τό τελειωτικό χτύπημα ἦρθε μέ τή διαταγή τοῦ Στρατιωτικοῦ Διοικητῆ πού ὅριζε πώς ὅλοι οἱ Ἕλληνες, ἀκόμα καί οἱ Ὀθωμανοί ὑπήκοοι, ἀπό 17 ὥς 45 χρόνων, θεωροῦνταν αἰχμάλωτοι πολέμου καί ἡ ἀναχώρησή τους ἀπαγορευόταν μέ ποινή θανάτου.

Οἱ ὑπόλοιποι, γέροντες, γυναῖκες καί παιδιά, μποροῦσαν νά φύγουν μέχρι τίς 17 (δηλαδή 30) Σεπτεμβρίου μόνο ἄν ἦταν ἐφοδιασμένοι μέ κανονικά διαβατήρια. Ὅσοι ἔμεναν μετά τό τέλος τῆς προθεσμίας, θά ὁδηγοῦνταν στό ἐσωτερικό τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.

Παρόμοια ἦταν ἡ τύχη τῶν χριστιανικῶν πληθυσμῶν στή χερσόνησο τῆς Ἐρυθραίας, στίς Κυδωνιές, στήν περιοχή τῆς Προποντίδας, στή βορειοδυτική Μικρά Ἀσία, ἀκόμα καί σέ ὅσες μικρασιατικές περιοχές δέν εἶχε φτάσει ὁ Ἑλληνικός στρατός. (Βικτώρια Σολομωνίδου, Ὁ Ἐφέσου Χρυσόστομος γιά τήν καταστροφή τῆς Σμύρνης, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν, τ. 4, σσ. 301-322, Ἀφιέρωμα στή Μικρασιατική Καταστροφή, Κέντρο Μικρασιατικῶν Σπουδῶν, Ἀθήνα 1983).

Τά γεγονότα αὐτά ἔσυραν στό δρόμο τοῦ ξεριζωμοῦ καί τῆς προσφυγιᾶς ἑνάμισυ ἑκατομμύριο Μικρασιάτες.

Μπροστά στίς θυσίες τους, στά μαρτύριά τους, στίς ταλαιπωρίες τους σήμερα στεκόμαστε μέ πολύ σεβασμό καί τιμή καί κλίνουμε εὐλαβικά τό γόνυ μας.