Ἡ ἀπέραντος μνήμη τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ναξίου

Μητροπολίτου Πατρῶν Νικοδήμου (†2008)

Ὁ ἅγιος Νικόδημος, ὁ Ἁγιορείτης, ὁ ἐκ τῆς νήσου Νάξου, εἶναι γνωστὸν ὅτι διέθετεν ἀξιοθαύμαστον μνήμην. Τόσον ἡ συγγραφική του παραγωγή, ὅσον καὶ ἡ ὑπ᾿ αὐτοῦ ἀπὸ στήθους ἀπαγγελία τῶν ἱερῶν ἀναγνωσμάτων, κατὰ τὰς ἱερὰς Ἀκολουθίας τῆς Ἐκκλησίας, ἐγίνετο ἄνετα μὲ τὴν βοήθειαν τοῦ πλουσίου θησαυροῦ τῆς ἀπεράντου μνήμης του.

Ἡ ψυχολογία διδάσκει ὅτι ἡ μνήμη εἰς τὸν ἄνθρωπον λειτουργεῖ εἴτε ἐποπτικῶς (συγκρατοῦσα πλείστα ὅσα, ποὺ ἀποκομίζει διὰ τῆς ὁράσεως, καὶ ἐντυπώνονται εἰς τὴν συνείδησιν), εἴτε μηχανικῶς ἀπομνημονεύει καὶ ἐνθυμεῖται πολλὰ ἐνδιαφέροντα - ὀνόματα, χρονολογίας, προσευχὲς κλπ. Κάποια ἄλλα ἀποστηθίζονται (“παπαγαλιστὶ” ὅπως λέγεται) – ὅπως ὁρισμοί, κανόνες κλπ. - ἀλλὰ μὲ κριτικὴν σκέψιν, διότι ἔχουν λογικὴν συνοχὴν καὶ εἱρμόν. Ὑπάρχει δὲ καὶ ἡ λεγομένη ἀγχίνους μνήμη, ποὺ συνδυάζει προσφυῶς κάποια ἐξωτερικὰ καὶ συμπτωματικὰ χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα τῶν ἀπομνημονευομένων ζητημάτων (π.χ. 1789 χρονολογία τῆς Γαλλικῆς Ἐπαναστάσεως).

Τοῦ ἁγίου Νικοδήμου ἡ μνήμη εἶναι τόσον εὐρεῖα καὶ κριτικὴ πάντοτε (ὄχι μηχανικὴ) εἰς βαθμὸν ἀπίθανον. Καὶ θὰ πρέπει νὰ ὁμολογήσωμεν ὅτι εἶναι χαρισματική. Δώρημα τέλειον ἄνωθεν καταβαῖνον ἐκ τοῦ Πατρὸς τῶν φώτων.

Σπουδαίαν ἀπόδειξιν τῆς ἀκενώτου μνήμης τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου παρέχει πρωτίστως τὸ ὑπ᾿ αυτοῦ γραφέν: “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον”. Τὸ ἔγραψεν εὑρισκόμενος εἰς τὴν ἐρημόνησον Σκυροπούλαν (ἔναντι τῆς Σκύρου, παρὰ τὴν Εὔβοιαν).

Ἐκεὶ ἐφησυχάζων ἐστερεῖτο ὄχι ἁπλῶς παντὸς βοηθήματος, ἀπαραιτήτου διὰ μίαν τοιαύτην συγγραφήν, ἀλλὰ καὶ αὐτοῦ τοῦ χάρτου καὶ τῆς μελάνης, ὅπως ὁ ἴδιος βεβαιώνει.

Ἀφορμήν, διὰ νὰ γράψῃ τὸ “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον – περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων”, ἔδωκεν εἰς αὐτὸν ὁ συγγενής του Μητροπολίτης Εὐρίπου Ἱερόθεος. Τοῦ ἔστειλε μίαν ὡραιοτάτην ἐπιστολὴν καὶ τὸν παρεκάλει νὰ τοῦ ἀπευθύνῃ, διὰ τῆς ἐν λόγῳ συγγραφὴς του, τὰς ἀναγκαίας συμβουλευτικὰς παραινέσεις, πρὸς τὴν ἀπαραίτητον κατὰ Χριστὸν κατάρτισιν καὶ τελείωσίν του, μάλιστα ὡς ἐπισκόπου, ὀφείλοντος νὰ εἶναι πρότυπον κι ὑπογραμμὸς τῶν πιστῶν κατὰ πάντα, καὶ νὰ εὐαρεστῇ τῷ Θεῷ, ἁγιαζόμενος καὶ χειραγωγῶν πρὸς τὴν ἁγιότητα τὸ πεπιστευμένον εἰς αὐτὸν ποίμνιον τῆς ἐπισκοπικῆς του εὐθύνης.

Ὅταν ἔλαβε τὴν ἐπιστολὴν ὁ μοναχὸς Νικόδημος, εὑρέθη πρὸ διλήμματος. Πῶς εἶναι δυνατὸν ἕνας ἁπλὸς μοναχὸς νὰ προσφέρῃ συμβουλὰς πνευματικὰς εἰς ἕνα ἐπίσκοπον; Ἐθεωροῦσε προπέτειαν διὰ τὸν ἑαυτόν του, νὰ τολμήσῃ νὰ χαράξῃ κατευθύνσεις ἁγιαστικὰς πρὸς Ἀρχιερέα, ὁ ὁποῖος μάλιστα, δι᾿ ὅσων τοῦ ἔγραφεν, ἦτο φανερὸν ὅτι εἶχε τὴν αὐτομαρτυρίαν τῆς ἀρετῆς καὶ τὴν συναίσθησιν τοῦ ἀγῶνος τοῦ πνευματικοῦ πρὸς πνευματικὰς ἀναβάσεις τῶν βαθμίδων τῆς χριστιανικῆς “τελειώσεως”.

Μίαν διέξοδον εὕρισκεν ὁ ἱερὸς Νικόδημος, διὰ νὰ ἐκτελέσῃ την ἐπιθυμίαν τοῦ συγγενοῦς του ἐπισκόπου καὶ νὰ τοῦ γράψῃ τὸ αἰτούμενον κείμενον.

Μόνον, ἐὰν τὸ αίτημα τοῦ ἐπισκόπου ἦτο ἐντολὴ πρὸς τὸν ταπεινὸν μοναχὸν –μόνον τότε- θὰ ἀπετόλμα νὰ ἀνταποκριθῇ πρὸς τὰ κελεύσματα τοῦ Ἱεράρχου. Καὶ ὑπ᾿ αὐτὸ τὸ πνεῦμα τοῦ ἀπήντησε, μὲ βαθυτάτην ταπείνωσιν.

Ὡς ἦτο ἑπόμενον, ἔλαβε καὶ δευτέραν ἐπιστολήν, εὶς τὴν ὁποίαν ὁ Ἐπίσκοπος γράφει: “Καὶ πάλιν τῷ ἐμῷ ἀδελφῷ Νικοδήμῳ, τὴν ἐν ἁγίῳ Πνεύματι εὐλογίαν, καὶ τὴν τῶν ἀρεσκόντων Θεῷ ἐπίτευξιν”.

Καὶ βεβαίως συνεμορφώθη· καὶ ἔγραψε τὸ ἐν λόγῳ ἐξαίρετον βιβλίον.

Αἱ ἀνταλλαγεῖσαι ἐπιστολαὶ δημοσιεύονται μετά τον πρόλογον τοῦ “Συμβουλαίου ἐγχειριδίου”. Εἶναι δὲ τέσσαρες τὸν ἀριθμόν, ὅλαι ἀξιοθαύμαστα ὑποδείγματα ἐπιστολικῶν κειμένων περισπουδάστων καὶ ὑψηλοῦ πνευματικοῦ περιεχομένου.

Ὁ Ἐπίσκοπος γράφει:

- “Τῷ ὁσιοτάτῳ καὶ ἐλλογίμῳ ἀνδρί, κυρίῳ Νικοδήμῳ τὴν παρὰ τῆς ἐμῆς ταπεινότητος ἐν ἁγίῳ πνεύματι εὐλογίαν καὶ χάριν ...

“... Οὐκ αἰσχύνομαι ζητῶν συμβουλάς· ἐπείπερ ἀσυμβούλευτος ἄνθρωπος πλοῖόν ἐστιν ἀκυβέρνητον, ὡς ἔτυχε ταῖς φοραῖς, τῶν πνευμάτων ἐκδεδομένων, κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον. Καὶ ὅλως, ἱερὸν τι χρῆμα ἡ συμβουλή, κατὰ τὸν εἰπόντα· γνώμης ἕνωσις, ἀγάπης καρπός, ταπεινοφροσύνης ἀπόδειξις· ἀλαζονεία γὰρ δεινὴ τὸ μηδενὸς οἴεσθαι χρῄζειν, ἀλλ᾿ ἑαυτῷ προσέχειν, ὡς μόνῳ τὰ κράτιστα συμβουλεύσασθαι δυναμένῳ...”.

Καὶ ὁ μοναχὸς Νικόδημος ἀπαντᾶ·

-“Τῷ Πανιερωτάτῳ, ἐλλογιμωτάτῳ τε καὶ Σεβασμιωτάτω μοι Δεσπότῃ, ἁγίῳ Εὐρίπου, κυρίῳ Ἱεροθέῳ, τὴν δουλικὴν προσκύνησιν.

“... Τί τοῦτο πεποίηκας, ὦ θειότατε - ὦ φίλε μοι Δέσποτα; ... Συμβουλὰς αἰτεῖς καὶ διδασκαλίας, ὁ δεσπότης παρὰ τοῦ δούλου; Ὁ κεφαλῆς τόπον ἐπέχων, παρὰ τοῦ τάξιν ἔχοντος τοῦ ποδὸς; Καὶ ὁ ἐν τῆ ἐκκλησιαστικῇ ταύτῃ ἱεραρχίᾳ τῆς τῶν τελειωτικῶν ἀρχιερέων λαχὼν διακοσμήσεως, παρὰ τοῦ τῆς ἐσχάτης λαχόντων τῶν τελειουμένων μοναχῶν;

... Πλήν, δεδόσθῳ τὸ μὴ διδόμενον· καὶ συγχωρείσθω τὸ ἀσυγχώρητον. Ἀλλὰ ποῦ νῦν παρ᾿ ἐμοὶ βίβλοι; ποῦ χάρτης; ... Ἐπειδὴ δὲ ἑώρων ἐμαυτὸν πιεζόμενον, ἔνθα μὲν τῷ προστίμῳ τῆς παρακοῆς ... ἔνθα δὲ τῇ παραβάσει τῆς ἐντολῆς λεγούσης· “τῷ αἰτοῦντὶ σε δίδου” ... ἑκὼν ... ἀέκων ... εἰς τὴν ἐκπλήρωσιν τῆς σῆς αἰτήσεως ἔνευσα, ταῖς σαῖς θαρρήσας εὐχαῖς ... Κατὰ τὴν εἰκόνα τῶν ἀναμυρικαζόντων ζώων ... εἰς ἐμαυτὸν ὡς όἷον τε συστραφείς, καὶ πανθ᾿ ὅσα δι᾿ ἀναγνώσεως ἔφθη ἐντυπωθέντα τῷ, κατ᾿ Ἀριστοτέλη, ἀγράφῳ ἀβακίῳ τῆς ἐμῆς φαντασίας ... ἢ μᾶλλον εἰπεῖν τὸ τοῦ θείου Δαβίδ, “ἅπερ ἐν τῇ καρδίᾳ μου ἔκρυψα θεῖα λόγια, ὅπως ἂν μὴ ἁμάρτω (Ψαλ. 118.11) ταῦτὰ φημι ... τῷ Συμβουλευτικῷ (τοῦτῳ) ἐνεχάραξα ὃ καὶ ἀποστέλλῳ τῇ φερωνύμως Ἱεροθέῳ ψυχῇ σου ...”.

Λαβὼν δὲ καὶ τοῦτο ὁ ἐπίσκοπος Ἱερόθεος ἀνταπαντᾷ: “Καὶ αὖθις τῷ ἐμῷ ἀδελφῷ Νικοδήμῳ, τὴν ἑν ἀγίῳ Πνεύματι εὐλογίαν, καὶ τὴν τῶν ἀρεσκόντων Θεῷ ἐπίτευξιν.

“Ὑπτίαις μὲν χερσὶν ἐδεξάμην, γεγονωμένῃ δὲ τῇ γλώττῃ ἀνέγνων, καὶ εὐθύμῳ τῇ διανοίᾳ ἐπέγνων, τὸ πρὸς ἐμέ σου σοφὸν καὶ μελισταγές σου Συμβουλευτικόν... ὦ φίλτατε συγγενῶν μοι Νικόδημε...”.

Ἐπηκολούθησε δὲ καὶ ἄλλη ἀνταπαντητικὴ ἐπιστολὴ τοῦ Νικοδήμου πρὸς τὸν Ἐπίσκοπον Ἱερόθεον. Τὸν εὐχαριστεῖ διὰ “τὰ εἰς διατροφὴν καὶ τὰ εἰς σκέπην σώματος, τὰ ὄντως δεσποτικὰ καὶ φίλτατα δῶρα τῆς πανιερότητός” του (τρόφιμα καὶ κλινοσκεπάσματα). Καὶ ἐπιλέγει· “Ἐγὼ δὲ τοῦ λοιποῦ μυρίας εὐχαριστίας ἀναπέμψω, τῷ τῶν καλῶν ἁπάντων δωτῆρι Θεῷ, μαθὼν ὅτι εὐάρεστον καὶ ὠφέλιμον ὁπωσοῦν ἐφάνη” εἰς τὸν ἐπίσκοπον τὸ Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιόν του (τὸ ὀνομάζει ἁπλῶς Ὑπομνηστικὸν ὁ ταπεινόφρων Νικόδημος).

Ὀρθῶς ἔχει ἐπισημανθῇ ὅτι τὸ ἔργον τοῦτο τοῦ ἱεροῦ Νικοδήμου εἶναι δημιουργία ἐκ τοῦ μηδενός.

Ὁ συγγραφέας ἀναπτύσσει καὶ κατοχυρώνει ἁγιογραφικῶς τὰς θέσεις του. Καὶ μὲ ἁγιογραφικὰς μαρτυρίας καὶ παραπομπὰς (ἀπὸ μνήμης) ἐπιβεβαιώνει τὰς παρατηρήσεις του. Μετὰ μίαν γενικὴν καὶ ἐμπεριστατωμένην ἠθικὴν ἀνθρωπολογίαν, προβαίνει εἰς διεξοδικὴν ἐξέτασιν μιᾶς ἑκάστης τῶν πέντε αἰσθήσεων τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ προβαίνει εἰς παρουσίασιν τῶν ἠθικῶν κινδύνων, ποὺ ἀπειλοῦν τοὺς μὴ ἐπαγρυπνοῦντας διὰ τὴν διαφύλαξιν τῆς ἠθικῆς των ἀκεραιότητος, ἀπὸ ἁμαρτωλῶν προσβολῶν προκαλουμένων ἐκ τῶν πέντε αἰσθήσεων. Τὸ ἁγιογραφικὸν λόγιον “ἀνέβη θάνατος διὰ τῶν θυρίδων” ἀφορᾷ εἰς τὰς πέντε αἰσθήσεις μας, ὡς θυρίδας εἰσόδου ἀντιστοίχων πειρασμῶν. Καὶ τὸ “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον” τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου, εἰς τὰ εἰδικὰ κεφάλαια “περὶ φυλακῆς τῶν αἰσθήσεων” ὑποδεικνύει τοὺς καθ᾿ ἕκαστον αἰσθητήριον ἠθικοὺς κινδύνους· καὶ ἀντιστοίχως τοὺς τρόπους καὶ τὰ ὅπλα τῆς καταπολεμήσεως αὐτῶν.

Τὸ ἐν λόγῳ “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον” εἶναι ἔργον μιᾶς καταπληκτικῆς μνήμης· ἀλλὰ βεβαίως καὶ μιᾶς πλουσίας και “καθαρᾶς καρδίας”, ἐκ τῆς ὁποίας ἐπήγαζον “καινὰ και παλαιὰ” θεῖα λόγια καὶ σωτήρια.

Ὁπωσδήποτε ὅμως ἕνα έργον τόσον περιεκτικὸν καὶ τόσον βαθύ, μολονότι ἐγράφη ἀπὸ μνήμης, εἶναι βέβαιον ὅτι ὀφείλεται ἐν πολλοῖς εἰς τὸν θεῖον φωτισμὸν τοῦ συγγραφέως του. Δὲν θὰ τὸ ὀνομάσωμεν θεόπνευστον, διότι ὁ ὅρος αὐτὸς κυριολεκτεῖται μόνον εἰς τὰ βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς· ἀλλὰ θὰ ὁμολογήσωμεν τὸ τοῦ Εὐαγγελίου· ὅτι πᾶς γραμματεὺς μαθητευθεὶς εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν ... ἐξάγει ἐκ τοῦ θησαυροῦ αὐτοῦ καινὰ καὶ παλαιὰ” (Ματθ. 13.52). Καὶ οἱ “ὑπὸ Πνεύματος Ἁγίου ἀγόμενοι” (Ρωμ. 8.13) καὶ βιοῦντες τὴν ἁγιότητα, διαθέτουν ἐν τῇ καρδίᾳ αὑτῶν ταμεῖον γνώσεως τῆς ἀληθείας, καὶ μίαν ἀμεσότητα καὶ σύνδεσμον ἐπαφῆς μὲ τὰ θεῖα ῥήματα ζωῆς αἰωνίου, φερόμενα διὰ στόματος καὶ διὰ τοῦ λόγου αὐτῶν, ὡς ἀπὸ πηγαίας μνήμης.

Ὀρθῶς, ἑπομένως, ὑποστηρίζεται – καὶ ὁμολογεῖται περὶ τοῦ ἁγίου Νικοδήμου - ὅτι εἰς τὰ συγγραφικὰ ἔργα του ὑπῆρξε κένωσις ἐκ βάθους τῶν θησαυρισμάτων τῆς ἁγίας του καρδίας” (Θ.Μ. Διονυσιάτου “Ἅγιος Νικόδημος Ἁγιορείτης”, β´ ἔκδ. σελ. 164). Ἔτερος δὲ συγγραφεὺς (Ὀνούφριος Ἰβηρίτης· βλ. αὐτόθι σελ. 157) βεβαιώνει περὶ τοῦ ἁγίου μας ὅτι· “εἰς τοιοῦτον ἥλασε μνήμης, ὥστε καὶ ὅλα κεφάλαια ἀπεστομάτιζε τῆς Γραφῆς, ρητῶν ἐδάφιά τε καὶ σελίδας καὶ πλείστας μαρτυρίας τε καὶ γνώμας Πατέρων, ὧν καὶ τοὺς τόπους τῶν λόγων καὶ τόμων ἀνεπισφαλῶς ἐκ μνήμης ἐγίγνωσκε”. Προσθέτομεν δ᾿ ἡμεῖς ὅτι καὶ Ἀρχαίων Ἑλλήνων Συγγραφέων ἀποσπάσματα πολλὰ ἀπὸ μνήμης παρέθετε.

Καὶ ταῦτα μὲν ἀπὸ μόνου τοῦ μνημονευθέντος συγγράμματος τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον”, περὶ τῆς μνήμης αὐτοῦ.

Καταπληκτικὴ ὅμως ὑπῆρξε καὶ ἡ περὶ τὴν λειτουργικὴν ζωὴν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν μνήμη τοῦ Ἁγίου. Καὶ ἰδοὺ ὡς χαρακτηριστικὸν παράδειγμα ἕνα περιστατικὸν τῆς ἀπεράντου μνήμης του. Εἶναι γνωστὸν εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος. Ἐπιμαρτυρεῖται δὲ καὶ ὑπὸ τοῦ ἀλήστου μνήμης Ἀλεξάνδρου Μωραϊτίδου (βλ. τόμον “Μὲ τοῦ βορηᾶ τὰ κύματα”). Καὶ ἔχει ὡς ἑξῆς· ἐν ἡμέρᾳ Μεγάλου Σαββάτου, ἐκκλησιαζόμενος εἰς τὸν Ναὸν τοῦ Πρωτάτου, παρεκλήθη νὰ ἐκτελέσῃ χρέη ἀναγνώστου, μετὰ τὴν μικρὰν εἴσοδον. Εἶχεν ὅμως σκοπίμως ἀποκρυβῆ τὸ βιβλίον τοῦ Τριωδίου· καὶ ἦτο ἡ ὥρα τῆς ἀναγνώσεως τῶν Προφητειῶν. Ὁ ὑπεύθυνος Τυπικάρης – διὰ νὰ τεθῇ ὑπὸ δοκιμασίαν ἡ περιλάλητος μνήμη τοῦ μοναχοῦ Νικοδήμου - ἀπηυθύνθη πρὸς αὐτὸν διὰ τὴν κάλυψιν τοῦ κενοῦ - καὶ τὸν παρώτρυνε νὰ ἀπαγγείλῃ τὰ προβλεπόμενα ἀναγνώσματα, τὰ ὁποῖα σημειωτέον ἦσαν μακρότατα καὶ πολυάριθμα, κατὰ τὸ ἁγιορειτικὸν Τυπικόν. Ἀνυποψίαστος ὁ ἅγιός μας ἀρχίζει νὰ ἀπαγγέλλῃ, τὴν μίαν μετὰ τὴν ἄλλην, τὰς ὡρισμένας προφητείας, ἀπὸ στήθους, χωρὶς βιβλίον, ὑπὸ τὰ ὄμματα καὶ τὸν θαυμασμὸν τῶν μοναχῶν, εἰς διάρκειαν μιᾶς ὁλοκλήρου ὥρας, ἄνευ τῆς παραμικρᾶς δυσκολίας ἢ διακοπῆς! Θαῦμα μνήμης! Δῶρον Θεοῦ ἀναμφιβόλως. Καὶ καρπὸς τοῦ ζήλου καὶ τῆς λιπαρᾶς μελέτης τῶν λειτουργικῶν κειμένων ὑπὸ τοῦ Ἁγίου· καὶ τῆς οἰκειώσεως αὐτοῦ μὲ τὰ ἐν τῷ ναῷ τελούμενα καὶ ψαλλόμενα καὶ ἀναγινωσκόμενα.

Συνιστᾶται βεβαίως, ὡς ἀσφαλέστερον, τὸ ἀπὸ διφθέρας ψάλλειν καὶ ἀναγινώσκειν τὰ ἱερὰ κείμενα. Ἀλλὰ οἱ ζηλωταὶ ἐργάται τῆς Ἐκκλησίας ἀποκτοῦν πολλάκις ἱκανὴν οἰκείωσιν πρὸς τὰ ἱερὰ κείμενα. Ὄχι διὰ νὰ τὰ διατρέχουν ἀσυναισθήτως, χωρὶς ψυχικὴν συμμετοχήν, καταβροχθίζοντες πολλάκις λέξεις καὶ φράσεις τοῦ κειμένου, ὅπως πολλάκις συμβαίνει, ἀλλὰ διὰ νὰ ἐκχύνεται καρδία και γλώσσα εἰς αὐθόρμητον “ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ” πρὸς τὸν Θεὸν λατρείαν.

Ὅσοι καὶ εἰς τὰς ἡμέρας μας ἔχουν τοιαύτην οἰκείωσιν, μικρὰν ἢ μεγάλην, πρὸς τὰ ἱερὰ κείμενα τῆς λειτουργικῆς πράξεως τῆς Ἐκκλησίας μας, μποροῦν νὰ κατανοήσουν τὸ θαῦμα τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου.

Καὶ ἐν πάσῃ περιπτώσει, κατὰ τὸ Ἀριστοτελικὸν λόγιον· “οὐδὲν ἐν τῷ νοΐ, ὃ μὴ πρότερον ἐν τῇ αἰσθήσει” ἡ ἀποθησαύρισις εἰς τὴν μνήμην τοῦ Ἁγίου τόσου πλούτου ἁγιογραφικῶν, ἁγιοπατερικῶν, θεολογικῶν καὶ ἐν γένει ἐκκλησιαστικῶν κειμένων ἐξηγεῖ τῆν ἄνεσιν τῆς ἀπομνημονεύσεως πλείστων ἐξ αὐτῶν, τοῦ Κυρίου πάντως συνεργοῦντος. Λόγιος Ἁγιορείτης, ἱστορήσας τὰ κατ᾿ αὐτόν, ἀποφαίνεται ὅτι “ὅλην τὴν Ὀρθόδοξον πνευματικότητα ἀπομάξας ἐν τῇ θείᾳ του ψυχῇ ὁ Νικόδημος, ἔμαθε τὴν θεωρίαν διὰ τῆς πράξεως, καταστήσας ἑαυτὸν σκεῦος ἱερόν, ἐν τῷ ὁποίῳ ἀπέθεσε τὸ ἄρωμα τῆς θείας γνώσεως, ἣν καὶ ἐξεκένωσεν εἰς τὸ “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιόν” του. Ἐπιτυχὲς καὶ χαρακτηριστικὸν σχόλιον (Θεοκλήτου Διονυσιάτου).

Θα σταθῶμεν ἰδιαιτέρως εἰς τὸ ἐξαίρετον σύγγραμμα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου “Ἑορτοδρόμιον”. Περιέχει τὴν ἑρμηνείαν τῶν ἀσματικῶν Κανόνων τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἑορτῶν. Ἡ ὕλη τοῦ βιβλίου εἶναι πολυμερής· θεολογική, φιλολογικὴ καὶ πραγματολογική. Δὲν πρόκειται περὶ μεταφράσεως ἁπλῶς· ἀλλὰ ἑρμηνείας τῶν Κανόνων εἰς βάθος καὶ πλάτος. Οἱ ἐπιφανεῖς ποιηταὶ αὐτῶν Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ Κοσμᾶς ὁ μελῳδὸς ἔγραψαν εἰς τὴν ἀρχαίαν ἑλληνικὴν γλώσσαν τὰ ἔργα των. Καὶ οἱ ἐπιχειρήσαντες τὴν ἐξήγησιν αὐτῶν παλαιοὶ ἑρμηνευταί, ὁ εἰς ἀνώνυμος καὶ ὁ ἕτερος, ὁ Θεόδωρος ὁ καλούμενος Πτωχοπρόδρομος, χρησιμοποιοῦν γλωσσικὸν ἰδίωμα ἀπρόσιτον εἰς τοὺς πολλούς. Διὰ τοῦτο ὁ ἅγιος Νικόδημος μεταφέρει τὰ νοήματα αὐτῶν εἰς τὸ κοινὸν γλωσσικὸν ἰδίωμα, πρὸς ὑποβοήθησιν τῶν μελετώντων καὶ τῶν ψαλλόντων τοὺς Κανόνας ἵνα “γινώσκωσιν ἃ ἀναγινώσκουσι” καὶ ψάλλουσιν ἐπ᾿ ἐκκλησίας.

Ἀλλ᾿ ὁ ἡμέτερος συγγραφεὺς Νικόδημος ἐκτείνει εἰς ὑπερεπτακόσιας σελίδας μεγάλου σχήματος, ἐμπλουτίζων τὰς ἑρμηνείας του μὲ ἐκτενῆ και πολύπλευρον σχολιασμόν, ἐκ τοῦ ὁποίου καταφαίνεται τόσον ἡ πολυμάθεια αὐτοῦ, ὅσον καὶ ἡ ἀποθησαυρίσασα τὰς ἀνεξαντλήτους παρατηρήσεις του ἀπέραντος μνήμη του.

Ἐπεσημάναμεν εἰς τὸ προοίμιον τοῦ ἔργου του τὴν πληροφορίαν του, λέγοντος ὅτι “καὶ σημειώσεις διαφόρους ἐποιήσαμεν, κατὰ τὴν συνήθειάν μας”, ὅπερ σημαίνει ὅτι εἶχεν ἐν χρήσει τὴν ἀποδελτίωσιν τῶν ἀξισημειώτων στοιχείων ἐκ τῶν ἐρευνῶν καὶ μελετῶν του. Ὄντως ἐπιστημονικὴ τακτική, ἐκ τῆς ὁποίας καὶ πέραν τῆς ὀξείας μνήμης του ἐπορίζετο τὴν ὕλην τῶν συγγραφῶν του καὶ ἐξ ἄλλων πηγῶν καὶ συγγραμμάτων, ἐκ τῶν ὁποίων ἀντλῶν ὡλοκλήρωνε τὴν ἔρευνάν του.

Ὅθεν καὶ τὸ λεξικὸν τοῦ Σουΐδα ἔχει ὑπ᾿ ὄψει εἰς τὰς ἑρμηνείας του, καὶ ἀπὸ τὸν Ἰωάννην Ζωναρᾶν συμπληρώνει ὡρισμένα κενά, καὶ εἰς τὸν Μέγαν Βασίλειον καὶ τὸν Γρηγόριον Νύσσης καὶ πολλοὺς ἄλλους ἐπωνύμους παραπέμπει. Ἀποδεικνύεται δὲ ἐνήμερος ἀπὸ φιλολογικῆς πλευρᾶς ἑρμηνευτής, καὶ ἐκ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἐκ πλείστων ἄλλων κειμένων, μάλιστα κωδίκων καὶ χειρογράφων, ἐπικουρούμενος, κατόπιν ἐνδελεχοῦς ἐρεύνης τῶν εἰς τὰς Ἱερὰς Μονὰς τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀποκειμένων τοιούτων θησαυρῶν.

Καταγράφων δὲ εἰς τὰς ὑποσημειώσεις του καὶ τοὺς ἐπὶ ταῖς ἑορταῖς - Δεσποτικαῖς καὶ Θεομητορικαῖς – χειρογράφους λόγους Ἁγ. Πατέρων καὶ ἄλλων λογίων ἐκκλησιαστικῶν ἀνδρῶν, καὶ ὑποδεικνύων τὸν τύπον ἔνθα ἀπόκεινται, παραπέμπει ἁρμοδίως καὶ ἄλλους ἑρμηνευτὰς καὶ μελετητὰς πρὸς τὰς πηγὰς τῆς ἐρεύνης.

Γράφει χαρακτηριστικῶς: “Σὺν αὐτοῖς προσκαλῶ καὶ ἐγώ..., ὁ συνερανίσας τὴν ἑρμηνείαν (τῶν Κανόνων) καὶ ταύτην ἐξηγήσας εἰς τὴν ἁπλῆν γλῶσσαν, ἅπαντας τοὺς ὀρθοδόξους Χριστιανούς, ἱερωμένους τε καὶ λαϊκούς, ... ἰδιώτας ὁμοῦ καὶ τῆς Ἑλληνικῆς παιδείας ἐμπείρους” εἰς τὴν ἀντίστοιχον μελέτην, “πάντας γὰρ αὕτη ὠφελεῖ, πάντας εὐεργετεῖ, καὶ πᾶσι δωρεῖται τὰ ἑαυτῆς χαρίσματα” (Ἑορτοδρόμιον σελ. κε´).

Εἶπεν ὁ Κύριος· “παντὶ τῷ ἔχοντι δοθήσεται καὶ περισευθήσεται, ἀπὸ δὲ τοῦ μὴ ἔχοντος, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾿ αὐτοῦ” (Ματθ. 25.29). Δηλ. Ὅποιος ἐργάζεται καὶ κοπιᾷ καὶ ἀξιοποιεῖ τὰ τάλαντα ποὺ τοῦ ἔδωσεν ὁ Θεός, θὰ εὐλογηθῇ και περαιτέρω εἰς τὴν προσπάθειαν καὶ τὰ ἔργα του. Ὅποιος ὅμως στερεῖται αὐτοῦ τοῦ ζήλου, θα ἀχρηστεύσῃ ἐν τέλει καὶ ὅ,τι, στοιχειῶδες ἔστω, θετικὸν στοιχεῖον ὑπάρχει μέσα του.

Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ηὐλογήθη παρὰ Θεοῦ. Καὶ ἔλαβε τὴν δωρεὰν τῆς ἐξαιρέτου μνήμης ὡς θεόσδοτον κεφάλαιον. Εἰργάσθη καὶ ὁ ἴδιος μετὰ ζήλου. Καὶ τὸ τάλαντόν του ηὐξήθη εἰς “τριάκοντα καὶ ἑξήκοντα καὶ ἑκατὸν” καρποὺς καὶ παραγωγὴν ἔργων περισπουδάστων καὶ θαυμαστῶν (Ματθ. 13.8).

Ἡ Ἐκκλησία τὸν τιμᾷ. Τὸν ἀνεκήρυξεν ἅγιον (1955). Ὁ ὁμιλῶν πρὸς ἡμᾶς εἶναι ὁ πρῶτος, κληθεὶς ὑπὸ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν Σπυρίδωνος, νὰ κηρύξῃ περὶ αὐτοῦ κατὰ τὸν ἑσπερινὸν καὶ κατὰ τὴν Θείαν Λειτουργίαν, ἐν Ἀθήναις, εἰς τὸν πρῶτον ἑορτασμὸν τῆς μνήμης του, ὀργανωθέντα ὑπὸ τοῦ μακαριστοῦ Ναξίου Καθηγητοῦ Στυλιανοῦ Κορρέ, εἰς τὸ φερώνυμον τοῦ ἁγίου μας νότιον κλῖτος τοῦ Ἱ. Ναοῦ τῆς Ἁγίας Βαρβάρας Πατησίων. Εἰς τὴν ἐνορίαν αὐτὴν ὑπάγεται πολυάριθμος ναξιακὴ παροικία, ἡ ὁποία καὶ συνεχίζει τὸν κατ᾿ ἔτος πανηγυρισμὸν τοῦ Ἁγίου.

Ἔχουν γραφῇ δύο ᾀσματικαὶ ἱεραὶ ἁκολουθίαι τοῦ Ἁγίου. Μία ἁγιορειτικὴ καὶ μία Ναξιακή. Ἡ πρώτη (τοῦ ὑμνογράφου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας Γερασίμου Μικραγιαννανίτου) τὸν ὑμνολογεῖ ὡς ἀγλάϊσμα καὶ κλέος τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἡ δευτέρα ἐποιήθη ὑπ᾿ ἐμοῦ καὶ ψάλλεται εὶς Νάξον καὶ ὅπου ἀλλαχοῦ τελεῖται Ναξιωτικὴ πανήγυρις τοῦ Ἁγίου. Τὴν ἐξετύπωσεν ἡ Ἑταιρεία Κυκλαδικῶν Μελετῶν, μερίμνῃ τοῦ τότε προέδρου αὐτῆς Στυλιανοῦ Κορρέ, ὁ ὁποῖος τὴν ἔκρινε καὶ τὴν ἐνέκρινεν ὡς Καθηγητὴς τῆς Φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Καὶ ἡ ἀπόφανσίς του ἦτο· “Μακάρι καὶ ἕνας φιλόλογος μαθητής μου νὰ ἦτο ἐφάμιλλος τοῦ συγγραφέως καὶ ποιητοῦ τῆς Ἀκολουθίας. Ἀλλὰ χαίρω και συγχαίρω διότι ὁ π. Νικόδημος εἶναι Νάξιος”. Αἰωνία του ἡ μνήμη.

Περὶ τὸ τέλος τοῦ ἐκτενοῦς βιβλίου του “Ἑορτοδρόμιον” Ὁ ἅγιος Νικόδημος διαθέτει 36 σελίδας μεγάλου μεγέθους, διὰ νὰ παρουσιάσῃ ἕνα πρωτότυπον καὶ “πλατύτατον” - ὅπως τὸν χαρακτηρίζει - “τοπολογικὸν” πίνακα τῶν περιεχομένων. Ἀπὸ τῆς πλευρᾶς του ὁ συγγραφεὺς ἐπισημαίνει τὰ “ἀξιομνημόνευτα” ὑπομνηματισθέντα εὶς τὸ βιβλίον του, ἐνῶ ἐξ ἄλλου βοηθεῖ μεθοδικῶς τὴν μνήμην τοῦ ἀναγνώστου εἰς τὴν εὕρεσιν τῶν ἑρμηνευτικῶν καὶ πραγματικῶν σχολίων του.

Ἐπιγράφει τὸν πίνακα τοῦτον “κατ᾿ Ἀλφάβητον”. Εἰς ἐκάστην δὲ κατ᾿ ἀλφάβητον παρατιθεμένην ἔννοιαν ἐπισυνάπτει τὰς συναφεῖς παραγράφους τῶν ἐπὶ μέρους παρατηρήσεων καὶ ἀναλύσεὼν του.

Οὕτως ὁ εὐνοηθεὶς παρὰ Θεοῦ εἰς τὸ ἀσύγκριτον μνημονικόν του συμπαρίσταται εἰς τὸν μετριωτέρας ἢ ἀσθενοῦς μνήμης ἀναγνώστην του, πρὸς ἀνεύρεσιν τῶν ἀπορουμένων. Συμπαθὴς ὁ ἅγιός μας πρὸς τοὺς ἀναγνώστας του.

Καὶ ὁ ὁμιλῶν ἐπικαλεῖται τὴν εὐλογίαν του πρὸς διατήρησιν ἀκμαίας τῆς μνήμης μου, καὶ κατὰ τὰ ἔτη τῆς πρεσβυτικῆς μου ἡλικίας, ἵνα ὑμνῶ τὸν Θεὸν καὶ διακονῶ τὴν Ἐκκλησίαν, καὶ καλλιεργῶ τὰ Ἱερὰ Γράμματα ἀναπέμπω δὲ καὶ πρὸς Αὐτὸν τὰς ταπεινὰς ᾡδάς μου, ὡς ὑμνογράφος.

Ἡ ἀπέραντος μνήμη τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ναξίου

Ἀνακοίνωσις εἰς τὸ Ἐπιστημονικὸν Συνέδριον 

Νάξος 14-17 Ἰουλίου 2000

Επιμέλεια θέματος : Γιώργος Χαρίτος