http://www.amen.gr/
Φέτος συμπληρώνονται 1476 χρόνια από την ημέρα που ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ευτύχιος συνοδεύοντας τον επιφανή αυτοκράτορα Ιουστινιανό όδευσε επίσημα στην μόλις περατωθείσα νέα βασιλική της Νέας Ρώμης αφιερωμένης στην «Πανσοφία του Θεού», που είναι αυτός «ο σαρκωθείς Λόγος του Θεού», ο Ιησούς Χριστός. Μόλις έφθασαν και οι δύο στο κέντρο αυτής της τρίτης βασιλικής κοίταξαν με θαυμασμό τον υπέροχο τρούλο και ο άνακτας απλώνοντας τα χέρια του προς τον ουρανό, βροντοφώναξε: «Δόξα στον Θεό, που με καταξίωσε να φτιάξω τέτοιο έργο: Νενίκηκά σε, Σολομών».
Φέτος συμπληρώνονται 1476 χρόνια από την ημέρα που ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ευτύχιος συνοδεύοντας τον επιφανή αυτοκράτορα Ιουστινιανό όδευσε επίσημα στην μόλις περατωθείσα νέα βασιλική της Νέας Ρώμης αφιερωμένης στην «Πανσοφία του Θεού», που είναι αυτός «ο σαρκωθείς Λόγος του Θεού», ο Ιησούς Χριστός. Μόλις έφθασαν και οι δύο στο κέντρο αυτής της τρίτης βασιλικής κοίταξαν με θαυμασμό τον υπέροχο τρούλο και ο άνακτας απλώνοντας τα χέρια του προς τον ουρανό, βροντοφώναξε: «Δόξα στον Θεό, που με καταξίωσε να φτιάξω τέτοιο έργο: Νενίκηκά σε, Σολομών». Έτσι ξεκίνησε η Ιστορία του πιο φημισμένου ιερού ναού της ανθρωπότητος, μέσα στον οποίο τελεσιουργήθηκαν τα μυστήρια της Εκκλησίας μας, πραγματοποιήθηκαν Οικουμενικές και τοπικές Σύνοδοι, στέφθηκαν ένδοξοι αυτοκράτορες, δοξολογήθηκαν νίκες κατά βαρβάρων, ψάλθηκαν παρακλήσεις για την αποτροπή πολιορκιών και κοντά σ' αυτά γνώρισε και δηώσεις επιδρομέων και τεκτονικές καταστροφές και τέλος προσκυνήματα αλλοθρήσκων. Έτσι η Αγιασοφιά στο διάβα των αιώνων έγινε η ανέμη τυλίγματος της ιστορικής μνήμης του πολιτισμού αιώνων των ορθοδόξων λαών της Ανατολικής Ευρώπης και το ευγενές «καταθύμιο» του Γένους μας και το «ένυλο πρόπλασμα» της οθωμανικής αρχιτεκτονικής για τα μεγαλοπρεπή τεμένη της κοσμοπολίτισσας Πόλης. Δεκατέσσερις και πλέον αιώνες Ιστορίας πέρασαν από την ημέρα που το κάλλιστο αυτό επίτευγμα στέκεται άγρυπνο στον πρώτο λόφο της ακροπόλεως του Βυζαντίου για να διαλαλεί την αισθητοποίηση της Χριστιανικής Κοσμολογίας! Στην κορωνίδα του τρούλου του στέκεται εσωτερικά ο «κεκρυμμένος Παντοκράτορας» που τον καλύπτει μια οθόνη με το αραβούργημα του καλλιγράφου Τεκνετζί ζαντέ Ιμπραήλ.
Αλλά ας έλθουμε στην Ιστορία του περασμένου αιώνα που έχει ενδιαφέρον για την τύχη του πάνσεπτου ναού. Για να συμμετέχει η Τσαρική Ρωσία στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1914 στο πλευρό των Αγγλογάλλων είχαν συμφωνήσει μυστικά στο Λονδίνο ως αντιπαροχή στους Ρώσους τη Θράκη και τη Κωνσταντινούπολη. Όμως η Επανάσταση των μπολσεβίκων μετά την Ανακωχή του 1918 ανέτρεψε τη συμφωνία και αυτοί συμμάχησαν με τους διαφωνούντες στην Ανατολή αντισουλτανικούς που στο τέλος αναδείχθηκαν νικητές και εκδίωξαν τους χριστιανούς από την Μ. Ασία και την Ανατολική Θράκη. Οι Σύμμαχοι εμπόδισαν τον Ιούλιο του 1922 την ετοιμοπόλεμη στρατιά της Θράκης να καταλύσει την τουρκική κυριαρχία στη Θράκη και στη Πόλη. Ήθελαν την τουρκική μαχητικότητα να την χρησιμοποιήσουν ως ανάχωμα στην κάθοδο των μπολσεβίκων προς στις πετρελαιοφόρες περιοχές της Μεσοποταμίας και πέτυχαν να εκμεταλλεύονται μέχρι σήμερα την περιοχή στέλνοντας τους Έλληνες πέραν του Έβρου! Έτσι πληρώθηκε ο Εθνικός Διχασμός μας, που έγινε χάρη των «Συμμάχων» μας και τον θεώρησε και ο πολέμαρχος Μουσταφά Κεμάλ ως αίτιο της Μικρασιατικής Καταστροφής μας!
Νέος κυρίαρχος της Τουρκίας είναι πλέον ο Στρατός υπό τον Μουσταφά Κεμάλ που αναδείχθηκε ο «πατέρας» του διασωθέντος από την βαλκανοποίηση πολυφυλετικού κράτους των σημερινών Τούρκων. Η συλλογική θρησκευτική ταυτότητα της πλειονότητας του πληθυσμού στη χώρα αυτή ήταν ισλαμική και ο αναμορφωτής της ενδιαφερόταν να υπερβεί ο,τι θεωρούσε πως εμπόδιζε την πορεία της στο μέλλον για να συμβαδίσει με τη Δύση για να καταλάβει τη θέση που δικαιούταν μεταξύ των πολιτισμένων χωρών. Οι επάλληλες μεταρρυθμίσεις που επιβλήθηκαν από τους Ευρωπαίους στους σουλτάνους δεν απέδωσαν γιατί οι ουλεμάδες που επηρέαζαν την σουλτανική εξουσία κατευθύνονταν από τον ιερό νόμο της σεριάτ που δεν επιτρέπει προσαρμογές στις εξελίξεις του Δικαίου που αναγνωρίζει πλέον ανθρώπινα και εθνικά δικαιώματα στους λαούς. Μετά την κατάργηση του Χαλιφάτου στις 3 Μαρτίου 1924 και την αποπομπή του χαλίφη στην Ελλάδα, αφαιρέθηκε ο θεοκρατικός χαρακτήρας του τουρκικού κράτους. Τότε ο εκφραστής της εθνικιστικής ιδεολογίας Κεμάλ, αφού είχε ξεκληρίσει τους χριστιανούς της επικράτειάς του ως στοιχεία ακατάλληλα για εκτουρκισμό υποβάθμισε και τον ρόλο του Ισλάμ στη χώρα του και προσπάθησε να το περιορίσει στην ιδιωτική ζωή. Όταν μάλιστα καταστάθηκε απόλυτος κυρίαρχος της εξουσίας ήταν επικριτικός και αυτών των άρθρων 2 και 26 του τουρκικού Συντάγματος «περί θρησκείας» και αφού σταδιακά ενσωμάτωσε τους ουλεμάδες των πόλεων στις κρατικές δομές, για να ελέγχονται απόλυτα από την «δεσποτεία» του, άρχισε την κατεδάφιση των δεσμών με το παρελθόν γιατί πίστευε στον καθοδηγητικό ρόλο της εξουσίας για την αποδέσμευση της ισλαμικής τροχοπέδης προς εκσυγχρονισμό του κρατικού θεσμού. Στόχοι του ήταν να τεθούν οι βάσεις α) της πολιτικής ενότητας, β) της γλωσσικής ενότητας, γ) της εδαφικής ενότητας, δ) της φυλετικής ενότητας, ε) της ιστορικής ενότητας και τέλος στ) της κοινής ηθικής ενότητας όλων μέσα από τον «κεμαλικό εθνικισμό», που έγινε η μοναδική επιτρεπτή ιδεολογία του κράτους. Όλα αυτά τέθηκαν κάτω από τη σκεπή μιας νέας «Μεγάλης Ιδέας», του «Κεμαλικού τουρκισμού», που πέτυχε την εθνική ανεξαρτησία και ματαίωσε τον εγκλωβισμό των Τούρκων στην Ανατολία για να ενταχθεί κάποτε η χώρα τους στα αναπτυγμένα έθνη.
Ο Κεμάλ, με την ιδιοφυΐα και το αδίστακτο που τον χαρακτήριζε άρχισε τολμηρές παρεμβάσεις και στην πολιτιστική μορφή της νέας Τουρκίας. Εγνώριζε από τα γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών πως εθνικό και θρησκευτικό κίνητρο Ελλήνων, Βουλγάρων και Ρώσων ήταν η λύτρωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους λαούς της Ανατολίας και ότι το κάλλιστο οικοδόμημα της Ορθοδοξίας, η ιστορική Ιουστινιάνεια τρουλλαία βασιλική της του Θεού Σοφίας, υπήρξε στην υπέρχιλιετία της χριστιανικής αυτοκρατορίας το κέντρο της πανορθόδοξης ενότητας, αφού γύρω του υφάνθηκε η οικουμενική ταυτότητα της Ρωμιοσύνης και απ' αυτή ξεκίνησε ο ευαγγελισμός των λαών της Βαλκανικής και του Βορρά. Από τα συμβάντα κατά την περίοδο της Κατοχής από τους Συμμάχους της Κωνσταντινουπόλεως για τη μελλοντική τύχη αυτού του πανίερου μνημείου, ο Κεμάλ διαπίστωσε ότι υπάρχει διεκδίκηση της βασιλικής όχι μόνον από τους Ορθοδόξους αλλά και από τους Ρωμαιοκαθολικούς δια της Αγίας Έδρας.
Τότε η Ρώμη παρενέβη μήπως τελικά ο ναός περιέλθει στον τσάρο κατά τις συμφωνίες του Λονδίνου του 1914, αφού για να συμμετέχει η Ρωσία στην Δυτική Συμμαχία και έναντι της προσφοράς της η αντιπροσφορά, όπως ήδη αναφέραμε, ήταν η Θράκη και η Κωνσταντινούπολη, κάτι που δυσαρέστησε τον Έλληνα Άνακτα μέχρι διχασμού του με τον Πρωθυπουργό Βενιζέλο. Εξ άλλου ο Κεμάλ εγνώριζε πως το μνημείο αυτό απετέλεσε και πρόπλασμα για την έμπνευση της αρχιτεκτονικής των μνημειακών τεμενών της οθωμανικής περιόδου της Κωνσταντινουπόλεως.
Στο παλαιό ιστορικό κέντρο της Πόλεως που απλωνόταν στον πρώτο λόφο της ακροπόλεως του αρχαίου Βυζαντίου βρίσκονται τα σπουδαιότερα και μεγαλοπρεπέστατα οικοδομήματα της χριστιανικής και οθωμανικής περιόδου. Αυτά είναι η Αγιά Σοφιά, ο Ιππόδρομος, το Σαράϊ κ.α., Η κυβέρνηση της Άγκυρας αποφασίζει να απαλλοτριώσει τα γύρω πρόσθετα ξύλινα κτίσματα για να ενοποιηθεί το ιστορικό κέντρο που αποτελεί την καρδιά της κάποτε βασιλεύουσας Πόλεως για να διενεργηθούν εκεί ανασκαφές. Την έναρξη των εργασιών αυτών στην περιοχή ανέλαβε να εγκαινιάσει με το κύρος του εθνικού Γαζή ο ίδιος ο Κεμάλ όταν έφθασε από την Άγκυρα τον Σεπτέμβριο του 1926 για κάποιο επετειακό εορτασμό στην Κωνσταντινούπολη. Ειδοποιεί τον διευθυντή του αρχαιολογικού μουσείου της Πόλεως Αζίζ Ογκάν και τον βαλή- Χαϊδάρ μπέη ότι επιθυμεί να επισκεφθεί την «Ayasófya», όπως αποκαλούσαν οι Οθωμανοί το ιερό καθίδρυμα της «Του Θεού Σοφίας».
Την επομένη, συνοδευόμενος από τον υπασπιστή του φθάνει έξω από τον ναό της Αγίας Σοφίας. Εκεί τον περίμενε ο Αζίζ Ογκάν ο οποίος ανέλαβε να τον ξεναγήσει. Αναφέρθηκε στην ιστορική διαδρομή του ναού που έγινε τέμενος το 1453 και επισήμανε πως η «Άϊ Σόφια» έγινε πηγή εμπνεύσεως της γνωστής ως αρχιτεκτονικής Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως. Αυτό δείχνει και το συνεχές ενδιαφέρον των σουλτάνων μετά από τις τεκτονικές καταστροφές στη Πόλη να τον στηρίξουν μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα όταν ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ ανέθεσε την επισκευή του το 1847-49 στους Ελβετούς αρχιτέκτονες Γκάσπαρ και Ιωσήφ Φασσάτι, που είχαν φθάσει στην Πόλη το 1841 για να οικοδομήσουν στον καμένο ναό Πέτρου και Παύλου των Καθολικών το νέο κτίσμα του. Οι δύο αδελφοί κλήθηκαν από τον σουλτάνο να μελετήσουν την ευστάθεια του κτίσματος και τη κατάσταση του εσωτερικού του για την ανακαίνισή του. Κατά τις εργασίες τους διαπίστωσαν με τους έμπειρους συνεργάτες τους ότι κάτω από τους ασβεστωμένους τοίχους με κάποιο μείγμα γύψου καλύπτονταν ψηφιδωτά που αποτελούσαν έργα μεγάλης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας. Συνέταξαν σχεδιαγράμματα με τις ακριβείς θέσεις των ψηφιδωτών που βρέθηκαν και μετά βοήθησαν τους αρχαιολόγους. Για να παραδώσουν τον ναό επικάλυψαν και πάλι τα ευρήματά τους γιατί θα συνεχιζόταν και πάλι η ισλαμική λατρεία, που ως Σημητικής προελεύσεως είναι ανεικονική και είκονομαχική και δεν μπορούσε να διεξαχθεί κάτω από τον Παντοκράτορα Χριστό του τρούλου και την Πλατυτέρα της αψίδος, τα χριστιανικά σύμβολα και τους Αγίους που σφραγίζουν αιώνια το «κτητόρικό δίκαιο» του Ιουστινιάνειου άθλου που δεν καταλύεται από την πολεμική κυριαρχία αλλοθρήσκων. Το έργο των Ελβετών αρχιτεκτόνων περατώθηκε και την 1η Ιουνίου 1849 πραγματοποιήθηκε το επίσημο προσκύνημα του σουλτάνου Αβδούλ Μετζίτ. Οι εργασίες που τότε έκαναν ήταν τόσο καλές που όταν συνέβη ο μεγάλος σεισμός το 1894 ο ναός υπέστη ελάχιστες ζημιές, ενώ μεγάλο μέρος της Κλειστής Αγοράς και πολλά άλλα μεταγενέστερα τεμένη κατέρρευσαν, με πολλά θύματα. Βέβαια το μεγαλείο του μνημείου το ζημίωναν οι εξωτερικές υποστυλώσεις και τα γύρω του πρόσθετα σουλτανικά μαυσωλεία ( türbe) των σουλτάνων : Σελίμ Β , Μουράτ Γ καὶ Μεχμέτ Γ, που κτίστηκαν όταν οι σουλτάνοι Μουράτ Α καὶ Ιμπραΐμ Α τάφηκαν μέσα στο άλλοτε Βαπτιστήριο του ναού.
Η διατήρηση της Αγίας Σοφίας για δεκαπέντε αιώνες μέσα από τόσα ιστορικά συμβάντα που συνέβησαν υπό τους θόλους του το κατέστησαν ένα των σεβασμιώτερων μνημείων της ανθρωπότητος. Γνώρισε αιφνίδιους τριγμούς της γης και το Ιουστινιάνειο κτίσμα στάθηκε όρθιο σαν έμψυχο σύμβολο της Κωνσταντινουπόλεως που σήμερα «φυλάσσεται από τουρκική κουστωδία», κατά τον πασχάλιο ύμνο του Όρθρου, για να προσδίδει στην Πόλη το μοναδικό οικουμενικό χαρακτήρα της. Αυτό που αντίκριζε δεν άφησε ασυγκίνητο τον ψύχραιμο στρατηλάτη Μουσταφά Κεμάλ και όταν προχώρησε στο νάρθηκα και έφθασε στο κατώφλι της βασιλικής πύλης, εντυπωσιάστηκε από το μεγαλείο του χώρου! Έβλεπε τον σεβασμιότερο μνημειακό χώρο του νέου κράτους του που θα προσέδιδε καταξίωση στην επανάστασή του για την απόταξη των δεσμών του οθωμανικού παρελθόντος!
Το μεγαλείο του θεάματος ερμηνευόταν από τον Ογκάν που του είπε πως οι Μικρασιάτες αρχιτέκτονες συνδύασαν το περίκεντρο και το κατά μήκος κτίσμα της βασιλικής υπό ένα φωταγωγούμενο και αιωρούμενο νευρώδη τρούλο με τα 40 παράθυρα που επικρέμαται από ουρανό για να «αναγελά αεί η ημέρα»» κατά τον ιστορικό Προκόπιο. Αυτός ο τρούλος υπενθύμιζε τον «θόλο» του σύμπαντος και κάλυπτε τον χώρο των προσευχόμενων που πρέπει αριθμούσαν 14.000 πιστούς. Αλλά και οι διάτρητες επιφάνειες των ορθομαρμαρώσεων των τοίχων θύμιζαν τα παραπετάσματα των βήλων που κρέμονταν και κάλυπταν το δάσος των κιονοστοιχιών! Του έδειξε ο Ογκάν και τα υπερώα με τα ψηφιδωτά που ήταν εν μέρει γνωστά σε παλαιούς περιηγητές ήδη από το 1738 και τώρα άρχισαν να εμφανίζονται μόνα τους και πάλι αφού έπεφταν τα πρόσθετα ασβεστοκονιάματα από τον γύψο!
Η εντύπωση όλων αυτών στον Κεμάλ ήταν συγκλονιστική. Σκεπτόταν πως ήταν εύλογη η γοητεία που ασκούσε στους πολιτισμένους λαούς η Αγία Σοφία και έπρεπε αυτό να συντελέσει στην αναθεώρηση των αντιλήψεων της διεθνούς κοινής γνώμης για την Τουρκία. Η αξιοποίηση αυτή του μνημείου επέβαλε την αρχαιολογική και καλλιτεχνική έρευνά του για την ανάδειξη του μνημείου που θαυμάζει όλη η ανθρωπότητα! Για να περιέλθει πλήρως το κτίσμα στην αρμοδιότητα της αρχαιολογικής υπηρεσίας και να αρχίσουν σ'αυτό μελέτες και οι εργασίες με εντολή του Κεμάλ ευθύς παραδόθηκαν τα κλειδιά του τεμένους στον Αζίζ Ογκάν, ο οποίος με σειρά μυστικών ενεργειών απέσπασε την «Άϊ Σόφια» από το κτηματολόγιο των «εβκαφίων» και το ενέταξε σε εκείνο της αρχαιολογικής υπηρεσίας και ανέθεσε την φύλαξή του σε υπαλλήλους της υπηρεσίας του. Το τέμενος που διεξαγόταν εκεί η ισλαμική λατρεία από το 1453 έπαυσε προοδευτικά να χρησιμοποιείται. Η εντολή του Κεμάλ ήταν τότε νόμος και κανείς δεν τόλμησε από τους μουσουλμάνους να την αμφισβητήσει.
Η φωνή του μουεζίνη δεν ακούστηκε μετά από λίγο καιρό. Ο Ογκάν απήλλαξε τις μοναδικές ορθομαρμαρώσεις των πλευρών του κεντρικού κλίτους από τους πέντε πελώριους δίσκους με επιγραφές των ιερών προσώπων του Ισλάμ του καλλιγράφου Τεκνετζί ζαντέ Ιμπραήλ που έγιναν επί Αχμέτ Γ (1703-1730) και παραχώρησε τα χαλιά και τα κινητά έπιπλα σε άλλα τεμένη. Τότε άρχισαν οι μελέτες για την κατάσταση του μνημείου και οι έρευνες που επεκτάθηκαν και στην περιοχή του Μιλλίου και του Ιπποδρόμου για να επισημανθεί η Ιστορία της περιοχής.
Αναζητήθηκαν οι καλύτεροι τότε μελετητές των ψηφιδωτών που εξ ιδίων θα ανελάμβαναν την έρευνα στο ναό και την συντήρηση και αποκάλυψή τους. Το 1930 το έργο αυτό το ανέλαβε το Αμερικανικό Tεχνολογικό Ινστιτούτο Βυζαντινολογίας του Princeton με διευθυντή τον Θωμά Ουϊτμωρ (Thomas Whittemore † 1950) και οι δύο Ιταλοί ψηφιδογράφοι Γκρεγκορίνη και Μπενβενούτη που προσέλαβαν ως εργάτες και Ρωμιούς. Η αποκάλυψη των εντοίχιων ψηφιδωτών άρχισε τον Απρίλιο του 1932 από τον εσωνάρθηκα και προχώρησε στο ναό και στα υπερώα που συνεδρίαζε η Μεγάλη Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως όπου και η είσοδος που οδηγούσε στον «Θετταλό Τρίκλινο» της κατοικίας του Πατριάρχη. Αυτός ο διάδρομος που οδηγούσε από το υπερώο στον πατριαρχικό οίκο είναι ακόμη κλειστός για το κοινό και διασώζει αδημοσίευτες εικόνες Πατριαρχών!
Τα καθαρισθέντα ψηφιδωτά από την τελευταία κάλυψή τους το 1786 είναι όλα της Μεταεικονομαχικής περιόδου, γιατί τα Ιουστινιάνεια που ιστορήθηκαν κατά την οικοδόμηση του ναού αποσβέστηκαν κατά την Εικονομαχία και είχαν αντικατασταθεί με γυμνούς Σταυρούς στο χρυσό φόντο! Η ποιότητα των αρχικών ψηφιδωτών ήταν ισάξιας τέχνης με τα ψηφιδωτά της Ραβέννας της ίδιας προελεύσεως και περιόδου. Τα αποτελέσματα εθεωρήθηκαν σπουδαία για την ιστορική και υψηλή ποιότητα της τέχνης τους και ευθύς απέκτησαν παγκόσμιο επιστημονικό ενδιαφέρον! (* Στεφ. Παπαδόπουλου, Αναμνήσεις από την Πόλη, Αθήναι 1978, σσ. 117-124, 191-193).
Μόλις τελείωσε αυτός ο κύκλος των εργασιών το υπουργικό συμβούλιο της Άγκυρας στις 24 Οκτωβρίου 1934 συζήτησε το ζήτημα και με εντολή του Κεμάλ εξέδωσαν Διάταγμα στις 4 Νοεμβρίου 1934, (* Υπ'αρίθμ 24/1589) με το οποίο μετατρέπεται στο μέλλον η «Ayasófya», σε μουσείο. Από την 1η Φεβρουαρίου 1935 ανοίγουν οι πύλες της για το κοινό και τότε το επισκέπτεται επίσημα ο Μουσταφά Κεμάλ ως πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας και θαυμάζει το αναδειχθέν με την πρωτοβουλία του μεγαλείο του μνημείου.
Κατά καιρούς διάφοροι αντιπολιτευόμενοι τον «Κεμαλισμό» και ακραίοι φονταμενταλιστές ισλαμιστές επαναλαμβάνουν αίτημα για «ναμάζι» στο χώρο της «Άϊ Σόφιας», αναμειγνύοντας εθνικιστικές και αντιχριστιανικές προκαταλήψεις. Δεν βλέπουν ότι οι νεότερες γενεές των τούρκων πολιτών αποδέχονται την ίδια θέση που είχε ο Κεμάλ περί του Ισλάμ και επιδιώκουν την θρησκευτική ελευθερία τους που συμβαδίζει με τον πολιτισμό που αποδέχεται ολόκληρη η ανθρωπότητα. Τι επιδιώκουν άραγε κάποιοι στη γειτονική χώρα με την επιμονή τους να μετατραπεί και πάλι η Αγία Σοφία σε τέμενος; Νομίζουν ότι θα καταστήσουν την Τουρκία Ευρώπη με τέτοιες θρησκευτικές παλινδρομήσεις στον ανήκοντα στον δύσαντα ανεπιστρεπτί οθωμανισμό;
Δημοσίευση σχολίου